Ön Bilgi
Değerli öğrencilerimiz fiilimsi konusunu anlamak için öncelikle fiil ve isim kavramını hatırlamamız gerekiyor. Kısaca fiiller bir hareket bildiren kelimelerdi.
Örneğin, “kalk” dediğimizde oturduğumuz bir yerden kalkıyoruz, yani hareket ediyoruz. İsimler ise nesnelere verilen adı üstünde isimlerdir ve hareket bildirme özelliği yoktur. “Masa” dediğimizde zihnimizde bir nesne canlanır.
Fiilimsi Nedir?
Fiilimsiler fiillerin aldığı ek itibari ile isimleşmiş şeklidir. Dolayısı ile fiiller gibi kip eklerini alamazlar ve şahıs ile çekimlenemez. Görünüş olarak fiile benzerler ama kullanım olarak isim gibidirler.
Tanımlara boğulmaya gerek yok. Ne demek istedik bakalım:
“Ak-“ bir fiildir, kip ve şahıs ile çekimlenir ve “akıyorduk” şekline gelebilir. Ancak “-ıp” eki getirelim bakalım ne oldu? “Akıp” bu haliyle kip ve şahıs eki getiremeyiz. İşte “akıp” artık bir fiilimsidir.
Yüklem durumuna bakalım: Bildiğimiz gibi fiiller kip ve kişi ile çekimlendiğinde cümlede yüklem olurlar. Fiilmsilerde bu durum görülmez. Ne gibi: “Akıp gider ömrüm.” cümlesinde “gider” yüklemken “akıp” sözcüğü yüklem değildir. Dolayısı ile fiilmsiler (ek fiil alanlar hariç olmak üzere “sıra dağlar gibi yatanlarındır.) yüklem olamaz.
Fiilimsi Türleri
A) İsim Fiiller (Mastarlar)
EKİ: -ma, -me, -mak, -mek, -ış, -iş, -uş, -üş
Fiil kök ya da gövdelerinin üzerine -ma, -me, -mak, -mek, -ış, -iş, -uş, -üş eklerinin getirilmesiyle oluşan fiilimsilere isim – fiil denir.
Örnekler:
- Başarmak için çalışmak gerekir.
- Kutuları taşımak kolay olmadı.
- Sizi oturma odasına alalım.
- Bu duruş asil birinin duruşuydu.
- Suyun akışını izledik.
[alert-note]NOT: İsim – fiil ekleri almış sözcükler kalıcı isimler türetmişse bunlar fiilimsi sayılmaz.
Örnekler: Çakmak, danışma, kızartma, dolma, kaymak, ekmek, dondurma, kavurma, gözleme
Örnekler:
- Ayşe, çok iyi dolma, yapar. (isim)
- Kova dolmaya, başladı. (fiilimsi)
- Yemek yemek istiyorum artık. (isim – fiilimsi)[/alert-note]
[alert-announce]NOT: İsim – fiil eki -ma ile olumsuzluk eki -ma birbirine karıştırılmamalıdır.
Örnekler:
- Bu ne biçim bir çalışma. (fiilimsi)
- Bir daha böyle çalışma. (olumsuzluk)
- Başlama vuruşu yapıldı. (fiilimsi)
- Konuya buradan başlama. (olumsuzluk)[/alert-announce]
[alert-success]NOT: İsim – fiil eki -ış ile cümleye karşılıklı ve birlikte yapma anlamı veren -ış ekinin kullanımı birbirine karıştırılmamalıdır.
Örnekler:
- Bu bakış sana özgüdür. (fiilimsi)
- Pencereden uzun süre bakıştılar. (karşılıklı yapma)
- O ne hızlı bir kaçıştı. (fiilimsi)
- Çocuklar bekçiyi görünce kaçıştı. (birlikte yapma)[/alert-success]
B) Sıfat-Fiiller (Ortaçlar)
EKİ: -an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş
Fiil kök ya da gövdelerinin üzerine gelerek cümlede sıfat görevi ile kullanılan fiilimsilere sıfat-fiil denir. Sıfat – fiiller genellikle kendinden sonraki sözcüğü niteleme özelliğine sahiptir.
Örnekler:
- Kırılası eller sana nasıl kıydı?
- Görünmez kaza diyelim olanlara.
- Koşar adımla ilerledik.
- Kızarmış tavuk yer misiniz?
[alert-success]Not: Sıfat – fiiller genellikle kendinden sonraki sözcükleri niteler.
Örnekler: Bildik olay, Yapılacak işler, Konuşan insanlar…[/alert-success]
[alert-announce]Not: Sıfat – fiillerin kendinden sonraki sözcüğü niteleme özelliği düşebilir. O zaman adlaşmış sıfat-fiil olurlar.
Örnekler:
- Gelen, gideni aratır. (Gelen insan, giden insanı aratır.)
- Acıkan doymam, susayan kanmam sanır. (Acıkan insan, susayan insan)[/alert-announce]
[alert-note]Not: Üzerine sıfat – fiil eki almış olan sözcükler zamanla kalıplaşarak fiilimsi olma özelliğini yitirebilir.
Örnekler: Dolmuş, yakacak, yiyecek, giyecek, gelecek, geçmiş, döner, gelir, gider, yazar[/alert-note]
[alert-success]Not: -mez, -ar, -ecek, -miş, -dik ekleri aynı zamanda zaman ekidir. Fiilimsi ekleri ile karıştırmamak gerekir.
Örnekler:
- Gelecek yıl işlerimiz daha yoğun olacak. (fiilimsi)
- Yarın bize gelecek. (kip eki – zaman)
- Gelecekten umutluyum. (isim)
- Değişmez gerçekler vardır. (fiilimsi)
- Bu saatten sonra o değişmez. (kip eki – zaman)
- Tanınmış insanlardı onlar. (fiilimsi)
- Bu yazar çok tanınmış. (kip eki – zaman)
- Yapılacak işler için zaman ayırmalısın. (fiilimsi)[/alert-success]
Zarf-Fiiller (Ulaçlar-Bağ Fiiller)
EKİ: -ken, -esiye, -alı, -e -a, -a -a, -madan, -ince, -ip, -arak, dıkça, -maksızın, -casına, -dığında, -ir -maz
Fiil kök ya da gövdelerinin üzerine gelerek cümlede zarf görevi ile kullanılan fiilimsilere zarf-fiil denir. Zarf – fiiller cümleye değişik anlamlar katabilir.
Örnekler:
- Seni ölesiye sevmiştim. (durum)
- İnsan uyurken ne yaptığını bilmez. (zaman)
- Tarihi bölgeyi geze geze bitiremedik. (durum)
- Denize açılınca içime bir ferahlık geliyor. (zaman)
- Çamaşırları asıp geliyorum. (durum)
- Sorunlarımızı konuşarak çözebiliriz. (durum)
- Fotoğrafa baktıkça o yılları anımsıyorum. (zaman)
Fiilimsileri Kolayca Bulmak
Genellikle fiilimsileri ekleri ezberleyecek bulmaya çalışıyoruz. Ancak buna gerek yoktur. Aşama aşama gidelim.
1- Cümlede yüklemi çıkarıyoruz. Şart kipi -(sa) varsa o kelimeyi de çıkarıyoruz.
2- Geriye kalan fiiller cümlede fiilimsidir.
“Koşup sana gelse ne yapmayı planlıyorsun?” cümlesinde yüklem olan “planlıyorsun” ve şart kipi alan “gelse” kelimelerini çıkardık. Geriye kalan kelimelerden “koş” ve “yap” fiillerine bakıyoruz ki bunlar fiilimsidir.
3- Türünü tespit etme kısmanda ise fiilimsinin sıfat, zarf ve isim olabileceğini bilmemiz gerekiyor.
Sıfatlar ismi niteler dolayısı ile fiilimsi ismi niteliyor ya da belirtiyorsa sıfat fiildir. Akar su, nasıl su, ismi niteler sıfat fiildir.
Zarflar fiili niteler ya belirtir. Koşup geldi, nasıl geldi, geldi fiildir, koşup zarf fiildir.
Geriye kalanlar ise isim fiildir, herhangi bir kelimeyi nitelemez ve belirtmezler, müstakil kullanılırlar. Koşmak insana iyi gelir. Koşmak kendi başına isimleşmiştir ve isim-fiildir.
[alert-success]İndirilebilir Testler: Fiilimsiler[/alert-success]
[alert-announce]Fiilimsiler Akıllı Tahta Sunumu[/alert-announce]
[alert-note]Çevrim İçi Test: Fiilimsiler[/alert-note]
[alert-success]İndirilebilir Çalışma Kağıtları: Fiilimsiler[/alert-success]
[alert-announce]Fiilimsiler Videolu Soru Çözümü[/alert-announce]
Anlatım: Kubilay ORAL